SERİK BIÇAĞI – ÇAKISI HAKKINDA ARAŞTIRMA RAPORU
Serik bıçağı, Serik ilçesinde yer alan ve üretim faaliyetleri
açısından geleneksel özellikleri ön plana çıkan bir atölye seçilmiştir. Örneklem olarak
seçilen atölyeye 15. 05. 2017 tarihinde ilk ziyaret yapılarak bıçak ustasına araştırma ile
ilgili bilgiler verilmiş, araştırma konusu ile ilgili ön görüşmeler yapılmış ve atölyede
gerekli görülen noktalarda fotoğraf çekimleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen ilk
verilerin işlenmesinin ardından bıçak üretimi sırasında atölyede bulunmak ve katılımcı
gözlem yapmak için 01. 06. 2017 tarihinde ikinci ziyaret gerçekleştirilmiştir. İkinci
ziyaret sırasında Serik bıçağının kısa tarihçesi ve üretim aşamaları hakkında detaylı
bilgilere ulaşılmış, notlar tutulmuş ve üretim aşamalarını konu alan fotoğraf çekimleri
gerçekleştirilmiştir. Çalışma kapsamında 21. 06. 2017 tarihinde atölyeye yapılan son
ziyarette aşağıdaki mülakat soruları bıçak ustasına sorulmuş ve saha sonra çözümlenmek
üzere ses kayıtları yapılmıştır.
Mülakat sırasında sorulan sorular şu şekildedir:
- Atölyenizde günlük en fazla kaç adet bıçak üretimi yapabilirsiniz?
- Serik ilçesine özgü üretim türü bütün bıçak türlerini kapsıyor mu yoksa ilçeye
özgü olan üretim tipi sadece çakı üretimini kapsamakta? - Bıçakların namlu kısmını oluşturan ham çelik nereden ve nasıl temin ediliyor?
- Bıçak üretiminde kullanılan çelik miktarında yerli çeliğin payı nedir? Yerli ve
ithal çelik kullanımı bıçak maliyetlerini ne derece etkiliyor? - Serik ilçesinde günümüzde kaç bıçak ustası vardır? Bu sayının yıllara göre
değişimi nasıl olmuştur? - Serik bıçağı üretimi yapan fabrika var mı, eğer var ise geleneksel üretim
faaliyetlerine etkisi nedir? - Serik bıçaklarının taklit üretimi yapılıyor mu, eğer yapılıyorsa taklit bıçakları
ayırt etmenin yolu nedir? - Serik bıçağı üretimi yapan bir usta olarak aylık geliriniz ne kadar? Gelir
seviyeniz el işçiliği ile üretimi devam ettirmeniz için yeterli mi? - Tarafımızca bilgilendirilmesi yapılmış olan coğrafi işaret sertifikasının alınması
halinde el işçiliği ile üretimi devam eden Serik bıçağının marka ve ekonomik
değerinin artacağını düşünüyor musunuz?
Atölye ziyaretlerinden sonra saha çalışmaları tamamlanmış ve ofis çalışmasına
geçilmiştir. Ofis çalışmaları kapsamında Arc-Map Desktop 10.5 yazılımı kullanılarak
inceleme alanının lokasyon haritası ve Türkiye’de bıçak üretimi yapan iller haritası ile
bıçakların satışı yapılan iller haritası hazırlanmıştır. Haritalama işlemlerinin ardından
atölye ziyaretleri sırasında yazılan mülakat raporları, yapılan ses kayıtlarının
çözümlemeleri ve kişisel gözlemler mevcut literatür kapsamında değerlendirilerek
çalışmanın sonuç bölümüne aktarılmıştır.
Çalışma tamamlandıktan sonra Türk Patent ve Marka Kurumu’nun ilgili prosedürü
uygulanarak Antalya Serikliler Derneği vasıtası ile Serik bıçağının coğrafi işaret ile tescil
edilmesi için başvuru yapılmıştır. Başvuru sürecinde bu yayında elde edilen bilgiler ve
bulgular kullanılmıştır. Böylece çalışmada elde edilen tüm bilgi ve bulguların
uygulamalı şekilde kullanımı sağlanmış ve çalışmanın geçerliliği arttırılmıştır.
Türkiye sahip olduğu kültürel değerlerin yansıması olan el işçiliğine dayalı üretim
faaliyetleri bakımından zengin bir ülke konumundadır. Ancak sanayi devrimi ile ortaya
çıkan ve son yıllarda hızlı şekilde artan fabrikasyon üretim el işçiliğinin önüne geçmiştir.
Seri üretimin hızlı ve düşük maliyetli olması el işçiliği ile uzun sürede üretilen ve yüksek
maliyetli olan ürünlerin pazarda rekabet edememesine neden olmaktadır. Ortaya çıkan
bu durum geleneksel yöntemler ve el işçiliği ile üretilen yöresel ürünlerin rağbet
görmemesine ve kültürel miras niteliğindeki zanaatların yok olma tehlikesi yaşamasına
sebep olmaktadır.
İnceleme alanı olan Serik ilçesinde bahsi geçen sorunlardan en çok etkilenen yöresel
ürün bıçak ve bu mesleği yapan bıçakçılardır. Serik bıçağı son yıllarda ortaya çıkan taklit
üretim dolayısı ile önemli bir prestij kaybına uğramaya başlamıştır. Taklit ürünler ile
mücadele edecek herhangi bir hukuki dayanağın olmaması ve taklit ürünlerin orijinal
ürüne göre oldukça ucuza satılması Serik bıçağının kültürel ve ekonomik erozyona
uğramasına neden olmuştur.
Türkiye’de 11 ilde bıçak üretimi yapılmaktadır. Bu iller arasında Denizli, Trabzon,
Sivas ve Kahramanmaraş ve Bursa illerinde yapılan bıçak üretimi üzerine bilimsel
araştırmalar yapılmıştır. Ancak bu iller dışındaki yerlerdeki bıçak üretimi henüz bilimsel
çalışmalara konu olmamıştır.
Türkiye’de bıçak üretiminin yapıldığı en eski merkezlerden birisi Denizli’dir. Denizli
ilinin önemli ilçelerinden olan Yatağan’da demir işçiliği Osmanlı dönemine kadar
uzanmaktadır. Osmanlı döneminde kılıç üretim merkezlerinden birisi olan ilçede
günümüzde bıçak üretimi yapılmaktadır. Yatağan ilçesinde Bıçakçılık mesleği
geleneksel üretim yöntemleriyle ev tipi atölyelerde ve sanayi tesislerinde modern
yöntemler ile gerçekleştirilmektedir. Son yıllarda sanayi tesislerinde yapılan üretimin
geleneksel üretimi gölgede bırakması kırsal nüfusunun büyük kısmının geleneksel ev tipi
atölyelerden elde ettikleri kazanç ile hayatlarını sürdürmesi bazı sorunları beraberinde
getirmektedir.
VI. Serik Bıçağının El İşçiliğine Dayalı Geleneksel Üretim Faaliyeti Olarak
İncelenmesi
Çalışmanın bu bölümünde öncelikle Türkiye’de el işçiliği ve fabrikasyon üretim ile
bıçak üretimi yapan iller hakkında genel bilgiler verilecektir. Ardından Serik bıçağının
bu illerde üretilen bıçaklar arasında ön plana çıkan özellikleri ve farkları incelenecektir.
A.Türkiye’de Bıçak Üretimi Yapılan İller
Türkiye’de bıçak üretimi fabrikasyon ve el işçiliği ile 11 farklı ilde yapılmaktadır
(Harita 2). El işçiliği ile üretim yapan Antalya, Hatay, Adana, Balıkesir, Kastamonu,
Çanakkale, Kahramanmaraş illerinde bıçak fabrikası yer almamaktadır. Bu nedenle bahsi
geçen illerde üretilen bıçaklar genel olarak el işçiliği ve geleneksel üretim metotları ile
imal edilmektedir. Ancak Trabzon, Denizli, Sivas ve Bursa illerinde Türkiye’nin bıçak
ihtiyacının önemli kısmını karşılayan ve ihracat yapan büyük fabrikalar bulunmaktadır.
Bu fabrikalarda üretilen bıçaklar il adı kullanarak satışa sunulmaktadır. Bahsi geçen
illerde fabrikasyon üretime el işçiliği ile üretim eşlik etmektedir. Ancak el işçiliği ile
yapılan üretim fabrikasyon üretimin gölgesinde kalmaktadır.
Bıçak üretiminin Türkiye’deki dağılışı incelendiğinde önemli bir ayrıntı ortaya
çıkmaktadır. Bıçakların sap ya da namlusunu oluşturan iki ana malzemeden en az birinin
elde edildiği alanlar bıçak üretim merkezi haline gelmektedir. Örnek vermek gerekirse
Sivas bıçaklarının üretimi bölgedeki madencilik faaliyetleri ile yakından ilişkilidir
(Birinci ve Camcı, 2016). Bunun yanında Serik bıçağı üretiminin ana malzemelerinden
biri olan boynuz saplar ilçede yetiştirilen keçilerden elde edilmektedir. Aynı şekilde
Denizli’nin Yatağan ilçesinde üretilen koç ve keçi boynuzu saplı bıçaklarda kullanılan
boynuzlar yöreden temin edilmektedir (Koca ve Çetin, 2011).
Üretim faaliyetine konu olan ürünün en az bir özelliğinin yöreden kaynaklanması
coğrafi işaret kapsamında mahreç işareti almak için sağlanması gereken önemli bir
kriterdir. Bu durumda bahsi geçen yöreler coğrafi işaret tescil başvurusu yapmak için ön
şartlardan birini sağlamaktadır. Ancak fabrikada üretilen bıçakların coğrafi işaret tescili
alması hukuki olarak mümkün değildir.
Serik Bıçağı Üretiminin Başlangıcı ve Tarihsel Gelişimi
Bıçakçılık demircilik mesleğinin ortaya çıkmasıyla Türk toplumunun yaşamındaki
yerini almış ve üreticiler için önemli bir geçim kaynağı olmuştur. Yazılı kaynaklar ilk
katlanabilir çelik bıçağın M.S. 1. yüzyılda Romalı’lar tarafından yapıldığını
belirtmektedir. Türkiye’de ise 16. yüzyılda Batı Anadolu’da kısa kemik saplı, eğri ve
uzun gövdeli, adına “koca bıçak” denilen bir bıçak türünün, zeybekler tarafından
İlçede el yapımı bıçak üretimi Osmanlı döneminde “kömbeciler” olarak bilinen aile
tarafından başlatılmıştır.